ابزار‌ها و مدل‌های تصمیم‌گیری

شرایط محیطی تصمیم‌گیری

در بخش قبل از آموزش‌های تصمیم‌گیری و حل مساله با گام‌های حال مساله آشنا شدیم. در این مقاله از آرنگنامه میخواهیم با شرایط محیطی موثر در تصمیم‌گیری و ابزار‌های مخصوص به هر کدام از این محیط‌ها آشنا شویم.

فن آوری‌های جدید، ورود رقیبان تازه به بازار، ازدیاد جمعیت ، قوانین جدید، آشوب‌های سیاسی و… از عوامل­ غیر قابل کنترل برای مدیران و موثر در تصمیم‌گیری هستند.
این عامل‌ها که بر تصمیم‌های مدیران تاثیر دارند و برای آنان قابل پیش بینی نیستند ، شرایط محیطی نام دارند. بر این اساس ، تصمیم‌ها در شرایط اطمینان ، مخاطره (ریسک) و عدم اطمینان اتخاذ می شوند.

شرایط اطمینان

در این شرایط، مدیران درباره مساله ، راه حل‌های جایگزین و نتیجه‌های احتمالی آن راه حل‌ها، آگاهی کامل دارند؛ بنابراین می توانند وقایع موثر بر آن‌ها یا نتیجه‌های آن‌ها را نظارت یا حداقل، پیش بینی کنند.

در شرایط اطمینان، بیش تر مدیران خط اول (عملیاتی) تصمیم‌گیری می کنند و به ندرت مدیران میانی و عالی به این کار مبادرت می نمایند.

شرایط مخاطره ( ریسک)

این شرایط زمانی وجود دارد که مدیر ، مساله ای را می شناسد ، اطلاعات کافی برای شناخت راه حل در اختیار دارد و بر اساس این اطلاعات، احتمال کسب نتیجه مطلوب از هر راه حل را تخمین می زند.

در این شرایط، احتمال دارد راه حل انتخاب شده، نتیجه مورد انتظار مدیر را به بار نیاورد.

شرایط عدم اطمینان

عدم اطمینان، دو علت دارد:

• مدیران ممکن است با شرایط خارجی که شاید از کنترل آن‌ها خارج باشد،مواجه شوند ؛ مانند شرایط جوی.
• مدیران ممکن اسـت نتوانند به اطلاعات کلیدی درباره مساله مورد نظر دسترسی یابند ؛ به همـین جهت نمی توانند احتمال پیامدهای هر راه حل را محاسبه کنند.

بدین ترتیب ، شرایط عدم اطمینان، وضعیت آینده را غیر قابل پیش بینی می سازد.

معیارهای تصمیم‌گیری در حالت عدم اطمینان

در شرایط عدم اطمینان، تصمیم گیرنده برای انتخـاب راه حـل مسـالـه‌ها ، می تواند از معیارهای زیر استفاده کند :

۱- حداکثر حداکثرها

در این شیوه، بهترین نتیجه از بین بهترین نتیـجه‌های راه‌های ممـکن در شرایـط محیـطی مـورد نـظر، انتـخاب می شود.

این، شیوه ای خوش بینانه است که در آن، تصمیم گیرنده فرض می کند برای هر راه ممکن ، بهترین نتیجه حاصل می شود و او ، بهترین آن‌ها را به عنوان تصمیم ، بر می گزیند.  

۲- حداکثر حداقل‌ها

در این شیوه، با بد بینی این گونه فرض می شود که برای راه حل‌های ممکن ، بدترین نتیجه در شرایط محیطی مورد نظر، حاصل خواهد شد.  بنابراین باید به عنوان بهترین تصمیم ، بهترین نتیجه را از میان بدترین نتیجه‌ها انتخاب کرد.

۳- معیار احتمال‌های مساوی« لاپلاس  Laplace»

با توجه به این که در این معیار، هیچ گونه احتمالی برای شرایط محیطی ، قابل پیش بینی نیـست و اطلاعات کافی درباره آن وجود ندارد، شانس احتمال‌های مختلف ، یکسان فرض ‌می‌شود و گزینه ای مورد توجه قرار ‌می‌گیرد که متوسط بازده آن، از بقیه گزینه‌ها بیش تر باشد.

۴- معیار واقع گرایی

این معیار ، بر این اصل مبتنی است که تصمیم گیرنده منطقی، کاملا خوش بین یا بدبین نیست. از این رو ، بین دو معیار خوش بینانه و بدبینانه ، تعادل برقرار می کند.

۵- معیار حداقل حداکثر زیان

تصمیم گیرنده ای که می خواهد از این معیار استفاده کند ، باید تصور کند که پس از انتخاب یکی از گزینه‌ها، یکی از حالت‌های طبیعی واقع شده است.

میزان زیان در این معیار، عبارت است از تفاوت بازده بهترین گزینه و گزینه انتخاب شده.

فنون تصمیم‌گیری گروهی

اولین مساله‌ای که در یک کار گروهی باید مورد توجه قرار گیرد، توجه به این موضوع است که تصمیم‌گیری‌ها چگونه توسط گروه و اعضای آن گرفته می‌شود.

روش‌های ذیل، از جمله فنون تصمیم‌گیری گروهی هستند که موجب افزایش کیفیت تصمیم‌ها در گروه ‌می‌شوند.

طوفان مغزی:

هدف این نگرش، بهبود حل مساله با یافتن راه حل‌های جدید و غیر معمول است.

در جلسه‌های طوفان مغزی، ‌ارایه افکار و عقاید، مورد نظر است. قوانین این فن به شرح زیر است:

گروه اسمی:

در این روش ، اعضای مجرب جلسه تشکیل می دهند و مساله را مطرح می کنند.

افراد به هنگام تصمیم‌گیری حق صحبت یا تفسیر ندارند.

هر فردی باید مستقل بیندیشد و نظرهای خود را به صورت کتبی اعلام دارد.

نظرها طبقه بندی می شوند و بدون آن که صاحب نظر مشخص باشد، در معرض دید قرار می گیرند.

سپس اعضا به بحث می پردازند و در نهایت، تصمیم نهایی بر حسب راه حلی که بیش ترین نمره را آورده است، اعلان و اتخاذ می شود.

فن دلفی Delphi:

در این روش، گروهی از افراد صاحب نظر را انتخاب می کنند و نظرهای آن‌ها را با پرسش نامه ای جویا می شوند.

سپس نظرها را طبقه بندی می کنند و برای همه اعضا می فرستند.

اعضا نیز نظرها را بررسی می کنند و به آن‌ها امتیاز می دهند.

بدین ترتیب راه حل برتر که بیش ترین امتیاز اخذ نماید، برگزیده می شود.

در این روش، افراد یکدیگر را نمی شناسند و با هم برخورد ندارند. 

ملاقات الکترونیکی

این روش جدیدترین شیوه تصمیم‌گیری گروهی است و روش گروه اسمی را با فن آوری کامپیوتر متحد می کند.

در این روش، افراد پاسخ‌های خود را درباره موضوع‌های طرح شده ، در کامپیوتر نمایش می دهند و این نظرها مانند آرای جمعی ، بر پرده ای در اتاق نمایش داده می شود.

مزایای این روش، گمنامی، درستکاری و سرعت است ؛ زیرا حرف زدن از بین ‌می‌رود و اگر کسی بخواهد حرفی بزند، لازم نیست حرف دیگران را قطع کند.

البته این روش عیب‌هایی هم دارد ؛ از جمله این که افرادی که در کار با دستگاه ، سرعت عمل و تسلط بیش تری دارند، می توانند کسانی را که به طور شفاهی ، بلاغت دارند را تحت سلطه قرار دهند .

این شیوه فاقد ارتباط شفاهی رو در رو است.

M.A.D.M ( تصمیم‌گیری چند شاخصه)

M.A.D.M زمانی مورد استفاده قرار ‌می‌گیرد که تعدادی گزینه شفاف وجود دارد و باید گزینه برتر انتخاب شود. این گزینه‌ها ‌می‌تواند استراتژی، راهکار، و … باشد.  

ارکان مدل‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه عبارتند از :

اگر این سه رکن، در مساله M.A.D.M مشخص و شفاف شود، ‌می‌توان گفت مدل سازی آن درست انجام شده است.

هدف تصمیم

هدف عمده مسایلی که در M.A.D.M مطرح ‌می‌گردند، با کلمه‌های غیرصریح بیان ‌می‌شوند. یعنی در محیط‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه، جواب‌ها و گزینه‌های قابل شمارش وجود دارند و معمولا از واژه کلیدی ” انتخاب” استفاده ‌می‌شود.

مثال

• ” انتخاب” یک تامین کننده از بین چند تامین کننده مشخص
• ” انتخاب” یک فن آوری از بین چند فن آوری
• ” انتخاب” یک راه حل از بین چند راه حل
• ” انتخاب” مناسب یک کارمند از بین افراد حاضر