مطالعه فساد اداری در جوامع مختلف، نشانگر آن است که فساد بیش‌‌‌تر در دو سطح صورت می‌گیرد :
- سطح کلان ( فساد « یقه‌سفیدان » )
- سطح خرد ( فساد « یقه آبی‌ها » )
فساد در سطح کلان، بیش‌‌‌تر به نخبگان سیاسی، مدیران عالی‌رتبه و مقام‌های ارشد دولت‌ها مربوط می‌شود.
فساد در سطح خرد، عبارت است از مبادله‌ها و معامله‌های فاسدی که در سطح کارمندان رده‌پایین و در ارتباط مستقیم با ارباب رجوع، صورت می‌گیرد.
نکته:
بدون کنترل فساد کلان، امکان کنترل فساد خرد وجود ندارد. فساد اداری در رده‌های میانی و پایین نظام اداری، تا حد زیادی به میزان فساد در بین رده‌های بالای نظام، یعنی سیاست‌گذاران و کارمندان عالی‌رتبه بستگی دارد.
وقتی بخشی از هیأت حاکمه فاسد باشد، برای دستیابی به درآمدهای فاسد، از یک‌سو به کمک مدیران میانی نیازمند است و از سوی دیگر ناچار است نهادهای حسابرسی و نظارتی، مانند مطبوعات، دستگاه‌های قضایی و سازمان‌های بازرسی را تضعیف کند .
در یک محیط سیاسی فاسد، کارمندان رده‌های میانی که مرتکب فساد اداری می‌شوند، کمتر نگران کشف جرم و تنبیه هستند؛ چون غالباً میان مسوولان رده‌بالا و مدیران میانی، نوعی تبانی برای چشم‌پوشی متقابل ایجاد می‌شود.
اَشکال فساد اداری
فساد اداری، مظاهر و شکل‌های زیادی دارد که برخی از آن‌ها عمومی و جهانی هستند و برخی نیز برخاسته از ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی جوامع هستند و از جامعه‌ای به جامعه دیگر تفاوت می‌کند.
انواع مختلف فساد اداری عبارتند از :
- رشوه
- اختلاس
- تقلب و کلاهبرداری
- اخاذی یا باج‌گیری
- پارتی‌بازی
- خویشاوندسالاری
آثار نا مطلوب فساد اداری بر اقتصاد
فساد اداری، در تمام زمینه‌ها اثرهای نامطلوبی را بر جای می‌گذار . از جمله:
- تأثیری منفی و زیان‌آور بر سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی، عملکرد نظام اداری، و کارایی و توسعه سیاسی دارد.
- استمرار و دوام آن، به بروز مشکل‌های اقتصادی و بر باد رفتن منابع عمومی می‌انجامد
- کارایی عملکرد دولت را کاهش می‌دهد
- بر اخلاق عمومی در زمینه خدمات عمومی تأثیر منفی می‌گذارد
- تلاش‌ها برای اصلاح نظام اداری و مقیاس‌های حسابرسی را با مشکل مواجه می‌سازد
- نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی را افزایش می‌دهد
- بی‌ثباتی و توسعه نیافتگی سیاسی را افزایش می‌دهد
- شور کارآفرینی را فرو می‌نشاند
- باعث سوء‌استفاده از منابع کمیاب ملی می‌گردد
- توانایی‌های اداری را ضعیف می‌سازد
- به فروپاشی سیاسی کمک می‌کند
- ثبات، دموکراسی و انسجام ملی را ویران می‌سازد
راه‌های کاهش فساد اداری در جامعه
هرچه انحصار قدرت مأموران دولتی و پنهان‌کاری آن‌ها در تصمیم‌گیری بیش‌‌‌تر شود، فساد اداری افزایش مییابد.
در مقابل، هرچه پاسخ‌گویی و مسوولیت اجتماعی در شهروندان افزون‌تر باشد و هر چه سیستم اداری، قوانین و روابط کاری کارکنان و مراجعان، شفاف‌تر شود، میزان فساد کمتر خواهد شد.
برای کاهش فساد در جامعه، باید تلاش شود موارد ذیل در جامعه اجرا و پیاده شوند:
- میزان انحصار قدرت در تولید و توزیع کالاها و خدمات کاهش یابد
- از قدرت تصمیم‌گیرندگان کاسته شود
- سیستم‌های حسابرسی بهبود پیدا کند
استفاده از آموزه‌های دینی برای کاهش فساد اداری
در ادامه بحث، تلاش می‌کنیم نشان دهیم که با استفاده از آموزه‌های دینی و بر اساس ارزش‌های اسلامی، می‌توان راهکارهایی برای حل مشکل‌های یادشده و مبارزه با فساد اداری ارایه داد.
راهکارهای مربوط به حاکمان و صاحبان قدرت
این راهکارها عبارتند از:
* تقوا و خودکنترلی
* کنترل و نظارت اجتماعی
* سلامت کارگزاران نظام اداری و حکومتی
* مبارزه با انحصارگرایی‌ها و انحصارطلبی‌ها
* عدم تبعیض در برخورد با فساد
راهکارهای مربوط به نظام اداری سالم و کارآمد
راهکارهای پیشگیری و مبارزه با فساد بر اساس مبانی ارزشی اسلام، عبارتند از:
- توسعه زیربنایی
- شفافیت گرایی
- شایسته‌سالاری در نصب و عزل‌ها
- توجه به معیشت کارمندان
راهکارهای مربوط به وضعیت فرهنگی و هنجارهای حاکم
هرچند به‌کارگیری راهکارهای ذیل، دشوار، زمان‌بر و نیازمند فعالیت و تلاش جمعی و همگانی است، اما در بلندمدت می‌توانند تاثیرهای بسیار مطلوبی داشته باشند.
این راهکارها عبارتند از:
- افزایش زمینه‌های مشارکت مردم در امور اجتماعی
- احیای حس مسوولیت‌پذیری اجتماعی
- ترویج فرهنگ وظیفه‌شناسی و وجدان کاری
تخلف‌های اداری
تخلف‌های اداری عبارتست از این که کارکنان یک سازمان در رده‌های شغلی و مسوولیتی مختلف، قوانین و مقررات، آیین نامه‌ها، گردش کارها، هنجارها و قواعد کاری و کارگاهی را به صورت کلی یا جزیی، عمدی یا غیر عمدی، مراعات ننماید ؛ به طوری که بر اثر آن، در ارایه خدمات سازمان و اعتبار و حیثیت اجتماعی آن، خدشه وارد شود .
تخلف اداری، زمینه ساز فساد اداری است . البته هر تخلفی، باعث فساد نمی شود، بلکه باید ویژگی‌های خاصی داشته باشد که مهم‌‌‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- مکرر بودن
- استمرار داشتن
- نهادینه بودن
- تاثیر نسبتاً زیاد در سطوح مختلف سازمانی
مصادیق تخلف اداری
از جمله مصادیق تخلف اداری عبارتند از:
- ترک و تعطیل خدمت، در ساعت‌های موظف اداری
- تأخیر در ورود و تعجیل در خروج غیر مجاز
- صرف وقت در داخل اداره برای انجام کارهای شخصی
- کم کاری در انجام وظیفه‌های محوله
- مأموریت‌های کاذب و انجام کارهای شخصی خارج از اداره
